Աղբիւր՝ www.hyeli.com

Գերմանացի պատմաբան Էլքը Հարթմանի մայրը հայ է: Նրա ուսումնասիրութիւնների գլխաւոր առանցքը Օսմանեան կայսրութեան վերջին շրջանի հատւածն է: Նա մասնագիտութեամբ իսլամագէտ-օսմանագէտ է եւ ուսանել է Պերլինի համալսարանի Իսլամագիտութեան հիմնարկում, ապա պաշտօնավարել այնտեղ` 2003-2008 շրջանին, իսկ ներկայիս աշխատում է իր դոկտորական աւարտաճառի վրայ որը կրում է «Զինւորագրութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ» խորագիրը: Էլքը Հարթմանն իր ամուսնու՝ Վահէ Թաշճեանի հետ 2010 թւականին հիմնել է «Յուշամատեան» կայքը:

Հարթմանն յառաջիկայ Ապրիլից մինչեւ Յուլիս որպէս այցելու դասախօս դասաւանդելու է Գերմանիայի «Հալէյ»-ի համալսարանում նիւթ ունենալով՝ «Օսմանեան կայսրութեան մէջ քրիստոնեայ համայնքները» թեման:

Ի՞նչու Օսմանագիտութիւնը ընտրեցիք որպէս մասնագիտութիւն:

Երբ պատմութիւն ուսանեցի նկատեցի, որ Եւրոպական պատմագիտութեան մէջ օսմանագիտութիւն չկայ: Երեւելի էր նաեւ որ Օսմանեան կայսրութեան պատմութիւնը պէտք է մաս կազմէր Եւրոպական պատմագիտութեան: Յետոյ, երբ աւելի ուշ սկսայ արեւելագիտութեամբ զբաղւել նկատեցի որ oսմանեան պատմութեան մէջ հայերը չկան: Այս բոլորից յետոյ զգացի որ պէտք է Օսմանագիտութեամբ զբաղւեմ որպէսզի աւելի լաւ հասկանամ Եւրոպայի պատմութիւնը ու նաեւ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը:

Դուք ձեր ամուսնու պատմագէտ Վահէ Թաշճեանին հետ 2010-ին հիմնեցիք «Յուշամատեան» կայքը: Կարելի է՞ այդ մասին պատմեք:

Ուրեմն ասեմ որ «Յուշամատեան»-ը հիմնեցինք 2010-ին Վահէ Թաշճեանի հետ: Ծրագիրը հիմնւեց վերեւում նշւած մտահոգութիւնների հիման վրայ: Այսինքն պատմագիտութեան մէջ նկատւած բացը լրացնելու համար: Կայքէջը առիթ էր ստեղծում զարգանելու, տարածւելու ու մեծնալու: Մարդիկ կարող էին իրենց մասնակցութեամբ լրացնել այդ բացերը, նրանք իրենց նկարներով, գիտելիքներով եւ ունեցած տւեալներով կարող էին օգնել որ կայքէջը աճի: Ասեմ նաեւ որ կայքէջը ինթրաքթիւ է եւ կարող է նոր ձեւով կամուրջ հանդիսանալ հայութեան զանազան սերունդներին ինչպէս նաեւ հայութեան եւ այլ ժողովրդներու միջեւ:

Կայքէջը առանց միջնորդների, առանց հաստատութեան, առանց հեղինակութիւնների հասել է ամէն տուն: Հասել է մինչեւ Պիթլիս եւ Վան: Հասել է մեր ժողովրդի որեւէ հատւածին առանց միջնորդութիւնների: Սրանք են մեծ առաւելութիւնները: Իսկ պատմագիտական առումով մենք փորձել ենք հաւաքել այն նիւթերը, յուշերը, լուսանկարներ ու ձայնագրութիւններ որ կապ ունեն ու վերաբերում են հայոց կեանքի հետ ու յատկապէս Օսմանեան կայսորութեան մէջ 1915 թւականից առաջ:

Եւրոպայի մէջ նկատելի է որ Հայ-Թրքական երկխօսութիւն ստեղծելու փորձեր կան: Ի՞նչ ունենք ասելու այս ուղղութեամբ յատկապէս որ Գերմանիայի մէջ մանաւնադ դուք նմանօրինակ հաւաքի եք մասնակցել:

Ճիշտը ասած մենք այս առումով շատ սովորելու տեղ ունենք Գերմանական փորձից: Նրանք անդրադարձել են իրենց պատմութեան եւ լաւ գիտեն իրենց յանցանքներն ու սխալները: Գալով ձեր հարցին յայտնեմ որ ես մասնակացեցի «Սփիքինգ թու վուան անադըր» խորագրով մի ծրագրի որի նպատակներից էր երկխօսութիւն ծաւալել հայերի եւ թուրքերի միջեւ: Այդ ծրագրի մէջ կային հայեր որ եկել էին Հայաստանից, Պոլսից, գաւառներից ու անգամ նրանց մէջ կային թրքացած ու իսլամացած (Թերեւս նաեւ Իսլամացւած- Ս. Ա.) հայեր: Բայց զարմանալին այն էր որ այդ հաւաքի ընթացքին ես ոչ մի թուրք դահիճի զաւակ, թոռ կամ ծոռ չը տեսայ: Յետոյ մտածեցի որ եթէ մենք երխօսութեան մասին պիտի խօսենք ապա ո՞ւր էր թուրքը: Եթէ պիտի խօսէինք երկխօսութեան եւ հաշտեցման մասին ապա դրա մէջ խնդրոյ առարկան 1915-1916 թւականներին գործւած ցեղասպանութեան խնդիրն էր: Այս ծրագրի մէջ միշտ շեշտւում էր որ պայման չէր որ անցեալի մասին շատ խօսենք եւ պայման չէր նաեւ, որ շեշտէինք ցեղասպանութեան եղելութեան վրայ: Բայց ինձ համար ճիշտ ցեղասպանութեան թեման է որ հայերին եւ թուրքերին բերելու է երկխօսութեան մէկ սեղանի շուրջ:

Եթէ ցեղասպանութեան թեման հանենք այլապէս մենք երխօսութեան պէտք չունենք թուրքերի հետ: Այո հանդիպումները շատ կարեւոր են: Ու հասկնալի է նաեւ որ նրանք որ Թուրքիայում են ապրում, նրանց համար դժւար է խօսել ցեղասպանութեան մասին: Իսկ ինչ վերաբերում է Գերմանիային, կարեւոր է որ Գերմանացին պէտք չէ Թուրքիյում ապրող մարդկանց տեսակէտը որդեգրի: Գերմանացին պէտք է բարձրաձայն խօսի ու պէտք է հայերին դէմ իրականացւած ջարդը իր անունով անւանի:

Յառաջիկայ տարի մենք պէտք է նշենք Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը: Այս առումով կարող եք խօսել այն արխիւների մասին որտեղ կարեւոր նիւթեր կան այդ թեմայով եւ արդեօք որոշ անելիքներ կա՞ն այս ուղղութեամբ:

Հսկայական գործ ունենք կատարելու: Պատմագիտական նիւթերը բաւական շատ են: Եւ շատ են յատկապէս հայերէնով գրւած արխիւները: Անհատների գրած պատմութիւներն էլ բաւական են եւ այդ արխիւների կարեւոր մէկ տոկոսը գտնւում է Հայաստանում: Իմ ցարդ կատարած ուսումնասիրութիւններից կարողացել եմ պարզել որ 19-րդ դարի Օսմանեան կայսրութեան սահմանների մէջ ապրած հայութեան մասին շատ քիչ է գրւած: Արխիւային հզօր ժառանգութիւն կայ ու մեր գլխաւոր կենտրոնացումի առանցքը պէտք է լինեն հայկական արխիւները: Ի վերջոյ որովհետեւ մենք ենք որ հայերէն գիտենք եւ օտարը դժւար թէ գայ եւ հայերէն սովորի ու գիտաշխատութիւններ կատարի: Կան նաեւ Օսմանեան աղբիւրները բայց գլխաւոր աղբիւրները ըստ ինձ հայկական աղբիւրներն են: Մենք պէտք է կարդանք ու արժէւորենք մեր աղբիւրները ու տէրը դառնանք այդ պատմութեան:

Որտե՞ղ են գտնւում հայկական աղբիւրները այսօր:

Իմ նշած կարեւորագոյն աղբիւրները եկեղեցական արխիւների մէջ են: Այդ արխիւները գտնւում են Հայաստանում, Պոլիսում ու Երուսաղէմում: Չը մոռնանք Հալէպը անշուշտ որտեղ այսօր տխուր ու մտահոգիչ իրավիճակ է տիրում:

 Մեր աչքերի առջեւ Հալէպ քաղաքն ու հայկական գաղութը քանդւում են ու մենք չենք կարողացել պէտք եղածի չափ օգտւել ու փրկել այդ արխիւները: Այնտեղ կան անձնական արխիւներ ու լուսանկարներ եւ Հալէպը յայտնի է անհատական արխիւների հարուստ հաւաքածուներով: Հալէպի մէջ հայերի տուներում նոյնիսկ շատ կարեւոր արխիւներ կային: Ուղղակի ցաւ է պատճառում այս ամէնը վերյիշելը:

Իսկ Հայաստանի մասին:

Հայաստանի մէջ էլ քիչ չեն այդ արխիւները: Կան անհատների յուշեր եւ անհատական արխիւներ որոնք թանգարանների մէջ են եւ քիչ են ուսումասիրւել: Ճիշտ է որ որոշ աշխատանք տարւում է այս ուղղութեամբ բայց տակաւին կոթողային գործ կայ որ պէտք է առաջ տարւի:

Պատմեցիք թէ Պէյրութի մէջ երբ «Յուշատեան»-ի աշխատանքների ծիրին մէջ իրեր էիք հաւաքում մի անհատ մօտեցել էր ձեզի ու ասել, թէ երէկ ինքը ահագին իրեր թափել աղբում է ու դուք պատասխանել էիք նրան ասելով «Լաւ կը լիներ որ ձեր ունեցած  իրերը ոչ թէ թափէիք աղբում այլ այդ գանձերը ընդունող վայրը մենք լինէինք»: Ի՞նչ կարելի է ասել այս առումով:

Ճիշտ այո, այդպէս պատահեց: Գիտէք մեր բուն խնդիրը այն է որ վերապրողները իրենց հետ բերել ու պահել էին իրեր որ իրենց համար շատ մեծ նշանակութիւն ունէին: Լինի դրանք նկար, բաղնիքի թաս, կամ ընտանիքի շերեփ: Այսպիսի իրեր մէկ կամ երկու սերունդ է պահելու բայց երրորդ ու չորրորդ սերունդը իր պահարանին մէջ եղող իրերը ցաւօք մի օր կը թափի աղբում: Հին ապրանքները երբ կորցնեն մի պատմութիւն փոխանցելու ներուժը կը դառնան անխօս ու անիմաստ: Դրա համար է որ մարդիկ թափում են այդ «անարժէք» դարձած ապրանքները:

Ի՞նչպէս են անարժէք դառնում այդ իրերը:

Երբ մի իր կորսնցնում է իր պատմելու ուժը դառնում է անիմաստ: Երբ յիշատակը կորսւում է, իրը դառնում է համր ու անխօս հետեւաբար՝ անարժէք: Դրա համար էլ  այդ իրերը ցաւօք նետւում են աղբաման: «Յուշամատեան»-ի նպատակներից է նաեւ  այս իրերը պահել-պահպանելը: Մեր նպատակն է այդ գտնւած իրերը թւայնացնել ու եթէ հնարաւոր է նրանց պատմութիւնները արձանագրել ու թւայնացնել:

Ցեղասպանութեան գլխաւոր տուժողները արեւմտահայ հատւածներն են որ այսօր տարածւել են ու ապրում են աշխարհով մէկ: Նկատելի է նաեւ որ այսքան երկար  ժամանակից յետոյ Սփիւռքը լուրջ ծրագիր  չունի Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդիրը առաջ մղելու ու աւելի կարեւորը այդ հանգրւանից յետոյ իրականցւելիք մեքանիզմների կապակցութեամբ լուրջ առաջադրութիւններ բոլորովին չեն երեւում: Դուք որպէս պատմաբան ի՞նչ եք մտածում այս առումով մանաւանդ որ ձեր խօսքը կարող է որպէս գիտական հիմք ծառայել:

Ես կուզէի որ մենք ոչ միայն մեր մեռնելը այլ նաեւ մեր կեանքը յիշենք: Մենք պէտք է մեր պատմութեան տէրը լինենք ու եթէ մինչեւ օրս ահագին բան կորցրել ենք ինչպէս  հող, կոթող, եկեղեցի եւ մեծ հարստութիւն, ապա այդ կորուստների դիմաց մենք ունենք մեր յիշողութիւնը:

Արեւմտահայաստանի ողջ տարածքից մեզ մնացածը մեր յիշողութիւնն է ու մենք պէտք է պահենք այդ յիշողութիւնը: Ողբի մասին ասելիք չունեմ: Սգալն էլ բնական դրոյթ է բայց պէտք է լաւատես աչքերով նայենք ապագային: Ողբի կողքին հաւատում եմ որ պէտք է յիշենք կեանքը ու ջանանանք վերակենդանացնելու մեր անցեալը: