ԱՐԱՄ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան

Թեմակալ Առաջնորդներին,

Հոգեւոր Դասին,

Ազգային իշխանութիւններին եւ

մեր ժողովրդի զաւակներին.

2022 տարւայ սեմին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Անթիլիասի Մայրավանքից քրիստոնէական սիրով ու հայրապետական օրհնութեամբ ողջունում ենք Ազգային Ընդհանուր Ժողովին, Ազգային Կենտրոնական Վարչութեան Կրօնական ու Քաղաքական ժողովներին, Միաբանութեանը, Թեմակալ Առաջնորդներին ու Ազգային Իշխանութիւններին, մեր կեանքում գործող քաղաքական, կրթական, մշակութային, բարեսիրական եւ համայնքային բոլոր միութիւններին ու կազմակերպութիւններին, ինչպէս նաեւ մեր ժողովրդի սիրելի զաւակներին։ Աղօթում ենք առ Բարձրեալն Աստւած, որ բացւող Նոր Տարին մեր անհատական, ընտանեկան եւ ազգային կեանքի մէջ լցւի առողջութեան, յաջողութեան եւ երջանկութեան երկնային բարիքներով։

Սեպտեմբեր-Նոյեմբեր 2020-ին Ադրբէջանի եւ Թուրքիոյ միացեալ ուժերով Արցախի վրայ կատարւած անարգ յարձակման հետեւանքով մեծ թւով հայորդիների նահատակութիւնն ու գերեվարումը, հսկայ տարածքների գրաւումը, հոգեւոր ու մշակութային կառոյցների քանդումն ու բազմահազար հայորդիների տեղահանումը խոր ցաւ, վիշտ եւ ընդվզում յառաջացրեց մեր ժողովրդի մօտ։ Մեր ողջ ժողովուրդը զանազան կերպերով հակազդեց ստեղծւած այս ողբերգական կացութեանն ու իր ամբողջական զօրակցութիւնը յայտնեց Արցախին։ Մեր կարգին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան առաքելութեան ծիրում լուսարձակի տակ բերելով Արցախը, 2021 տարին Հայրապետական Գրով հռչակեցինք ԱՐՑԱԽԻ ՏԱՐԻ։ Մեր մտահոգութիւններն ու առաջադրանքները լայն արձագանք գտան յատկապէս մեր թեմերի մօտ։ Արցախի նախագահն իր խոր գոհունակութիւնը յայտնեց Մեզի եւ Մեզ հրաւիրեց այցելելու Արցախ։ Արդարեւ, Արցախի անկախութեան ու անվտանգութեան նկատմամբ Մեր ամբողջական զօրակցութիւնը շարունակւում է՝ որպէս մեր Սուրբ Աթոռի համազգային առաջնահերթութիւններից մէկը։

*

*     *

Վերջին տարիներին, Սփիւռքին առնչւած զանազան խնդիրների ու երեւոյթների շուրջ գիտաժողովներ տեղի ունեցան, ուսումնասիրութիւններ կատարւեցին եւ յօդւածներ ստորագրւեցին։ Անորոշութիւններով ու տագնապներով լեցուն Սփիւռքի ներկայ իրավիճակը, մեր ղեկավար մարմիններին ու մտաւորականներին պէտք է մղի՝ իրապաշտ ոգով ու պատասխանատու մօտեցումով տագնապելու, մտածելու, քննելու, խորհրդակցելու, Սփիւռքի ներկան վերակազմակերպելու եւ ապագան հունաւորող ճամբաներ ու միջոցներ որոնելու։

Հետեւաբար, նկատի ունենալով Սփիւռքի պարզած ներկայ պատկերն ու հայ կեանքում նրա ունեցած առանցքային կարեւորութիւնը, այսու Հայրապետական Գրով 2022 տարին հռչակում ենք

ՍՓԻՒՌՔԻ ՏԱՐԻ

Հայերէն լեզւով հրատարակած Մեր վերջին գրքին տւել ենք «Նոր Հորիզոնների Դիմաց » խորագիրը։ Պատահական չէ այս խորագիրը։ Հայ ժողովուրդն իր երեք թեւերով՝ Հայաստան, Արցախ եւ Սփիւռք, բազմաթիւ ու բազմազան մարտահրաւէրներ ու վտանգներ է դիմագրաւում. իսկ հայօրէն մաշումի ենթակայ Սփիւռքը՝ աւելի՛ն։ Մի տեղ այն անորոշութեան ալիքների մէջ է օրօրւում, այլ տեղ՝ փոթորիկների դէմ է պայքարում. մի տեղ՝ նոր ինքնութեան փնտռտուքի մէջ է, այլ տեղ՝ տեղայնացման արագ ընթացքի մէջ։ Ա՛րդ, Սփիւռքի վերակազմակերպումն ու վերակենսաւորումը հրամայական անհրաժեշտութիւն է։ Այս բազմատարած ու բազմերես ծրագիրն իր գործնական ընթացքը կարող է առնել Սփիւռքի ինքնաքննութեամբ, ինքնարժեւորումով եւ ազգի համայնական կեանքում նրա իւրայատուկ տեղի ու դերի յստակեցումով։ Այս հսկայածաւալ աշխատանքին հարկ է լծւել այսօ՛ր. վաղը կարող է ո՜ւշ լինել՝ աշխարհի արմատական ու արագ փոփոխութիւնների յորձանուտի մէջ ապրող Սփիւռքի համար։

 Ա) ՍՓԻՒՌՔԸ ԵՐԷԿ - ԳՈՅԱՒՈՐՈՒՄ ՈՒ ՀՈԼՈՎՈՅԹ

Հայաստանն իր աշխարհագրական դիրքի բերումով յաճախ ենթակայ է եղել յարձակումների ու բռնագրաւումների, եւ կորցրել է իր պետականութիւնն ու անկախութիւնը։ Հետեւաբար, արտագաղթը մնայուն երեւոյթ է եղել հայոց պատմութեան մէջ։

Բիւզանդական կայսրութեան եւ Հայաստանի միջեւ շփումն եղել է անմիջական ու մնայուն եւ հին ժամանակներից ի վեր հայերը հաստատւել են կայսրութեան սահմաններում։ Հայաստանից դուրս, հայութիւնն առաջին անգամը լինելով հաւաքական ու կազմակերպ ներկայութիւն է դարձել Կիլիկիոյ մէջ, եւ նոյնիսկ՝ պետականութիւն հաստատած։ Կիլիկիոյ հայոց պետութեան (14-րդ դար) եւ Բիւզանդիոնի կայսրութեան (15-րդ դար) անկումից յետոյ, հայերը հետզհետէ ուղղւել են դէպի Բալքանեան երկրներ, որտեղ, ժամանակի ընթացքին, գաղութներ են կազմաւորւել։ Առաւելաբար տնտեսական պատճառներով հայերը յարաբերութեան մէջ են եղել Ծայրագոյն Արեւելքի հետ, այնտեղ հաստատել նաեւ փոքր համայնքներ։ Պարսկաստանը Հայաստանի դրացի երկիր լինելով, հին դարերից սկսեալ, մեծ թւով հայեր են հաստատւել այնտեղ։ Պարսկաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ Հայաստանի բաժանումից յետոյ (16-րդ դար), հայերը յիշեալ երկրներում դարձել են կազմակերպ ներկայութիւն։

Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքով, Արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ հայկական հողերի վրայ ապրող հայերը պարտադրաբար արտագաղթել են դէպի Միջին Արեւելք եւ ապա, քաղաքական ու տնտեսական մտահոգութիւններից մղւած՝ տարիների ընթացքում դէպի Եւրոպա, Հիւսիսային ու Հարաւային Ամերիկա եւ մինչեւ Աւստրալիա։ Ափրիկէի մէջ հայերը ներկայութիւն են դարձել յատկապէս համաշխարհային երկրորդ պատերազմից յետոյ։ Համաշխարհայնացման ստեղծած պայմանները նոր թափ են տւել հայ ժողովրդի զաւակներին երկրից երկիր տեղափոխութեանը, նոյնիսկ՝ ցամաքամասից այլ ցամաքամաս գաղթին։ Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ, նախկին սովետական երկրներից արտագաղթի մի նոր ալիք է սկսել դէպի արեւմտեան երկրներ։ Վերջապէս, տարօրինակ ու ցաւալի էր Հայաստանի անկախացումից յետոյ ծայր առած արտագաղթը Հայրենիքից։

Սփիւռքի յառաջացման հոլովոյթի վրայ նետւած այս հպանցիկ ակնարկի լոյսի տակ, հարկ է ընդգծել հետեւեալ կէտերը.-

ա) Լայնատարած Սփիւռքի գոյաւորումն իր պատմական պատճառներն ու հանգրւաններն ունի։ Հայերի արտագաղթը Հայաստանից յաճախ եղել է պարտադրաբար։ Այս ուղղութեամբ հարկ է յիշել Հայաստանից Կիլիկիա մեծ գաղթը՝ պարտադրւած Բիւզանդական կայսրութեան կողմից, եւ Արեւմտեան Հայաստանից ու Կիլիկիայից՝ Օսմանեան կայսրութեան կողմից։ Քաղաքական ու ապահովական ազդակների կողքին, նաեւ տնտեսական պատճառներ հայերին մղել են արտագաղթի։ Այսպէս կարելի է բնորոշել նաեւ վերջին տասնամեակներին Հայաստանից արտագաղթը։

բ) Հայերն ուր որ հաստատւել են, փորձել են համայնք կազմել՝ իր ազգային, հոգեւոր, կրթական եւ այլ կառոյցներով, եւ գերագոյն ճիգ են թափել՝ պահելու իրենց ազգային դիմագիծը, լեզուն, հաւատքն ու աւանդութիւնները։ Եկեղեցին առաջնորդողի դեր է ունեցել գաղութների կազմաւորման ու հայապահպանման մէջ։

գ) Իրենց հաստատւած երկրներում հայերը մեկուսացած չեն ապրել։ Նրանք մասնակից են դարձել ընկերութեան կեանքին, եւ նոյնիսկ՝ կարեւոր դիրքեր գրաւել։

դ) Լիբանանի եւ Սուրիոյ հայ գաղութներն իրենց կազմակերպ կեանքով եւ բազմաթիւ կառոյցներով, կենտրոնական դեր են ունեցել Սփիւռքի մէջ, յատկապէս՝ հոգեւոր, մշակութային, բարեսիրական ու քաղաքական մարզերում։

ե) Պայմանների բերումով, կորցնելով իրենց անմիջական կապը մայր Հայրենիքի հետ, մի շարք գաղութներ, յատկապէս Բալքանեան երկրներում, ժամանակի ընթացքին ձուլւել են՝ միայն աղօտ կերպով պահելով իրենց հայկական ծագումը։

Բ) ՍՓԻՒՌՔՆ ԱՅՍՕՐ - ՄՏԱՀՈԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՈՒ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ

Անհրաժեշտ ենք նկատում ամփոփ գծերով լուսարձակի տակ բերել ներկայ Սփիւռքը բնութագրող մի շարք յատկանշական երեւոյթներ.-

1.- Ներկայ Սփիւռքը՝  աւանդական, սովետական ու հայաստանեան սփիւռքների մի աններդաշնակ խառնուրդ է։ Ցեղասպանութեան վերապրողների բեկորներով գոյաւորւած Սփիւռքը կազմակերպման յարաբերաբար արագ ընթացք ունեցաւ։ Եկեղեցին, դպրոցն ու ակումբը վճռորոշ դեր ունեցան Սփիւռքի կազմաւորման ու նրա ինքնութեան պահպանման մէջ։ Սփիւռքը գոյատեւեց համախմբւելով իր ստեղծած կառոյցների շուրջ ու դարձաւ արդարութիւն պահանջող եւ ազատ, անկախ ու ամբողջական Հայաստանի երազով ապրող ու պայքարող գաղութների ամբողջութիւն։ Աւանդական Սփիւռքին եկան միանալու, սովետական երկրներից դէպի Արեւմուտք գաղթած հայորդիները եւ կարճ ժամանակի ընթացքին շաղւեցին իրենց ազգակիցների հետ։ Հայաստանի վերանկախացումով շատեր կարծեցին թէ կարող է ներգաղթ սկսել եւ Սփիւռքը շուտով շնչասպառ դառնալ։ Պատահեց հակառակը։ Տնտեսական պատճառներից մղւած եւ արտասահմանի լայն կարելիութիւններից հրապուրւած, Հայաստանը սկսեց պարպւել իր բնակչութիւնից։ Թւային աճին առընթեր, Սփիւռքը նաեւ ընդարձակւեց միջ-գաղութային տեղաշարժերի հետեւանքով։ Վերոնշեալ երեւոյթները շարունակւելու բազմաթիւ պատճառներ ունեն։ Սփիւռքը կայուն իրականութիւն չէ, այն մնայուն փոփոխութեան մէջ է։

2.- Ի՞նչ է նշանակում հայ լինել Սփիւռքի մէջ, ի՞նչ են հայ լինելու արժեչափերը։ Ցեղասպանութեան յիշողութեամբ կազմաւորւած աւանդական սփիւռքն իր իւրայատուկ ինքնաճանաչումն ունէր։ Նոր սփիւռքների յառաջացումը եւ Սփիւռք-Հայաստան յարաբերութիւնների զարգացումը նոր նկարագիր տւեց Սփիւռքին. իսկ համաշխարհայնացումը նոր իրականութիւնների եւ հորիզոնների դիմաց դրեց Սփիւռքին՝ նրան մղելով ինքնաճանաչման տարբեր մօտեցումների, շեշտաւորումների եւ նո՛յնիսկ արժեչափերի։ Ա՛րդ, ինչպէ՞ս կարելի է պատմական տարբեր հոլովոյթ ունեցած, տարբեր փորձառութեամբ թրծւած եւ տարբեր մտածելակերպ, գործելակերպ ու կենցաղակերպ ունեցող սփիւռքների միջեւ, յաճախ նոյն գաղութին մաս կազմող, գոյակցութիւնից այն կողմ ներքին ներդաշնակում ու համալրում յառաջացնել։ Ցարդ այս ուղղութեամբ ծրագրւած ու հետեւողական քայլեր չեն առնւել. թւում է թէ կամեցողութեան պակաս կայ։ Բայց նման ճիգ անխուսափելի անհրաժեշտութիւն է։ Ինչպէ՞ս կարելի է Սփիւռքի հային ինքնաճանաչումը սահմանել՝ հաւաքական արժեչափերի ճշտումով, առանց անտեսելու համաշխարհայնացման ստեղծած նոր իրականութիւններն ու տեղական պայմանները։

 3.- Հայաստանում հայ մնալը բնական երեւոյթ է. Սփիւռքի մէջ հայ մնալը նախընտրութեան հարց է եւ, հետեւաբար՝ ամենօրեայ տագնապ ու պայքար։ Մօտիկ անցեալում, Սփիւռքի մէջ ուրիշից տարբեր լինելը չափանիշ էր ու ազդու միջոց՝ հայապահպանման։ Համաշխարհայնացած աշխարհի բազմացեղ, բազմամշակոյթ ու բազմակրօն միջավայրերում ապրող հայը, որտեղ այլեւս իրեն ուրիշից բաժնող ցանկապատեր գոյութիւն չունեն, որտեղ ուրիշն իր դրացին է, ընկերը, գործակիցը եւ երբեմն նոյնիսկ տան անդամը, ինչպէ՞ս կարող է իր ինքնութիւնը պահել անվթար։ Հարկ է լինել իրապաշտ։ Սփիւռքահայը ինքն իրեն այլեւս գաղթական եւ օտար չի նկատում. նա իր ապրած երկրի լիիրաւ քաղաքացին է՝ միաձուլւած միջավայրին եւ շաղախւած տեղի մշակոյթի հետ։ Հայի ինքնութիւնը տակաւին շարունակում է ինքն իրեն շեշտակի կերպով արտայայտել այնտեղ՝ որտեղ հայ կեանքի հաւաքական ու կազմակերպ ներկայութիւն գոյութիւն ունի։ Սակայն, այնտեղ՝ որտեղ հայաբոյր միջավայր գոյութիւն չունի, հայապահպանման ճիգերն սկսել են իրենց ուժականութիւնը կորցնել հետզհետէ տեղայնացող ինքնութեան դիմաց։ Ա՛րդ, հայի արմատներն առողջ պահելու հեռանկարով, ինչպէ՞ս կարելի է Սփիւռքի հայի մէջ լեզուն, հայրենիքը, կրօնը, աւանդութիւնները, պատմական վճռորոշ դէպքերն ու պահանջատիրութիւնը առաւելագոյն չափով եւ նոր մօտեցումով դարձնել մէկ ազգի պատկանելիութեան ամուր յենարանները։

 4.- Սփիւռքի կառոյցները  ճշտորոշիչ դեր կատարեցին Սփիւռքի կազմակերպման, ինչպէս նաեւ՝ մեր հոգեւոր, մշակութային ու ազգային արժէքների կենսագործման գծով։ Այսօր, սակայն, մեր կառոյցներն իրենց հմայքն ու ազդեցութիւնը կորցնելու եւ ժամանակավրէպ դառնալու վտանգի դիմաց են գտնւում։ Իրենց ինքնակենտրոն մօտեցումներով, աւանդական գործելաոճերով ու ոչ-այժմէական օրակարգերով, նրանք այլեւս չեն կարող գոհացնել նոր սերնդների պահանջները։ Այլ խօսքով, գաղութները չեն կարողանում իրենց կազմակերպչական ուժականութիւնն ամուր պահել եւ հայօրէն շնչել շնչասպառ դարձած եւ ներկայ իրականութիւններին անհաղորդ կառոյցներով։ Ա՛րդ, կառոյցների վերանորոգումն ու այժմէականացումն աւելի քան հրամայական է՝ նկատի ունենալով նրանց կենտրոնական տեղն ու առանցքային դերը հայ կեանքում։

5.- Արեւմտահայերէնը  նահանջի մէջ է։ Նրա գործածութեան հետզհետէ շեշտւող նւազումն ու աղաւաղումը դարձել են համատարած ու ակնյայտ երեւոյթներ։ Պատճառները յստակ են իսկ հետեւանքը՝ վտանգալից։ Լեզուն որեւէ ազգի ինքնութեան զօրեղ կռւաններից մէկն է, մանաւանդ փոքր եւ սփիւռքեան պայմաններում ապրող ազգի համար։ Արեւմտահայերէնի նահանջի առաջքն առնելու յանձնառութիւնից մղւած, մեր Սուրբ Աթոռը դիմեց գործնական քայլերի։ Ա՛րդ, ինչպէ՞ս կարելի է նոր մղում տալ այս յոյժ կարեւոր ծրագրին եւ գործնապէս մասնակից դարձնել հայակերտման առաքելութեանը լծւած մեր կրթական ու մշակութային կառոյցներն ու մտաւորականները։

6.- Մեր կառոյցների կողքին մեր մտածելակերպերն ու գործելակերպերն եւս սկսել են ժանգ կապել։ Մեր շուրջ տեղի ունեցող նոր զարգացումների ու յառաջացող մարտահրաւէրների անտեսումը մեր գաղութներին կարող են առաջնորդել դէպի ինքնամեկուսացում։ Սփիւռքն այլեւս չի կարող գործել կարծրատիպերով։ Հայապահպանման գործիքներն ու չափանիշերը, փաստօրէն, չեն համապատասխանում ներկայ աշխարհի պայմաններին եւ նոր սերնդի մօտեցումներին ու սպասումներին։ Նոր սերունդն  սկսել է հեռանալ մեր կառոյցներից, եւ նոյնիսկ նրանց կողմից ծով զոհողութեամբ պահւած եւ սակայն այնտեղ բանտարկւած մեր արժէքներից ու աւանդութիւններից եւ իր հայութիւնն ապրել տարբեր մօտեցումներով ու կերպերով։ Նոր սերնդի մօտ հայի ինքնութիւնն ենթակայ է աղօտելու վտանգին։ Այստե՛ղ է տագնապը, որովհետեւ նոր սերունդն է, որ նոր շնչով պիտի վերակենսաւորի Սփիւռքը եւ կերտի նրա ապագան։ Ա՛րդ, ինչպէ՞ս կարելի է ներդաշնակութիւն ստեղծել հայի ինքնութեան երեք տարածքներին՝ տեղայնականի, հայկականի ու համաշխարհայինի միջեւ, խուսափելով հակասութիւն ու բեւեռացում յառաջացնող մտածելակերպերից ու կենցաղակերպերից։ Յաճախ շեշտել ենք նոր սերնդին մեր շուրջ համախմբելու եւ լուրջ երկխօսութիւն ունենալու կարեւորութիւնը։

7.- Սփիւռքը տարբեր մտածողութիւնների հանդիսարան է, երբեմն իրար հակասող ու երբեմն համընկնող՝ յաճախ պայմանաւորւած թէ՛ ներ-Հայաստանեան եւ թէ՛ տեղական ընկերա-քաղաքական ազդակներից։ Սա անխուսափելի երեւոյթ է։ Անհրաժեշտ է, սակայն, Սփիւռքի գաղութներն իրենց տեղայնական, ինքնակենտրոն ու բաժանարար մտածողութիւնից դուրս բերել եւ համասփիւռքեան մտածողութիւն հունաւորել։ Արդարեւ, անցնող տարիներին Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան նախաձեռնութեամբ գումարւած համասփիւռքեան, երբեմն նաեւ համահայկական, կրթական, մշակութային, պատմական, պահանջատիրական, տեղեկատւական եւ այլ բնոյթի համագումարները, նրանց ճշտած ուղեգծերն ու կատարած եզրայանգումներն արդէն իսկ ցանել են համասփիւռքեան մտածողութեան ձեւաւորման հունտերը։ Նրանք նաեւ մասնակիցների ներկայացուցչական հանգամանքով ու որակով կարող են առանցքը դառնալ համասփիւռքեան ղեկավարութեան ստեղծման։ Նման գործընթաց ենթադրում է կառոյցների միջեւ ներ-գաղութային ու միջ-գաղութային սերտ ու համապարփակ գործակցութիւն՝ համասփիւռքեան մի օրակարգի շուրջ։ Նման նախաձեռնութիւն մեծապէս կը նպաստի Սփիւռքի կեանքի վերաշխուժացմանը, մօտեցումների ներդաշնակմանը եւ նրա համահայկական դերակատարութեան առաւել շեշտաւորմանը։

8.- Սփիւռքն զգոյշ պէտք է լինի թէ՛ Հայաստանակենտրոն եւ թէ՛ Սփիւռքակենտրոն մտածողութեան մէջ ինքն իրեն բանտարկելուց. իր կիզակէտը պէտք է դառնայ Հայակենտրոն մտածողութեան զարգացումը, որ կարող է տարբեր հայեցակէտերի երկխօսութեան լայն տարածք ստեղծել։ Արդարեւ, իր իւրայատուկ շեշտաւորումներով ու հարուստ փորձառութեամբ Սփիւռքը կարող է իր կարեւոր նպաստը բերել համահայկական  մտածողութեան մշակման՝ համահայկական օրակարգի ենթահողի վրայ։ Ա՛րդ, ինչպէ՞ս կարելի է մէկ եւ նոյն հայութեան պատկանելիութիւնը, իր արժէքներով ու տեսլականով, դարձնել հիմքն ու հէնքը համահայկական մտածողութեան՝ պահելով հանդերձ տեղական պայմանների ու ազդակների ազդեցութեան ենթակայ Սփիւռքի մօտեցումները, ինչպէս նաեւ՝ համասփիւռքեան առաջնահերթութիւնների կարեւորութիւնը։ Առաջինը հրամայական է. իսկ երկրորդը՝ անխուսափելի։

9.- Սփիւռքն ունի մշակութային, հոգեւոր, տնտեսական, մասնագիտական, յարաբերական թէ փորձառական հսկայ ներուժ: Սակայն, մի տեղ՝ համակերպումն ու տեղայնացումը, այլ տեղ՝ անտարբերութիւնն ու անտեսումը սկսել են հայ կեանքից հեռացնել իր սեփական ներուժը։ Փաստօրէն, Սփիւռքը չի կարողացել իր ներուժի տէրը դառնալ եւ այն ճիշտ ու ամբողջական կերպով օգտագործել։ Այս ուղղութեամբ փորձեր են կատարւել թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ Սփիւռքի մի շարք կառոյցների կողմից. սակայն նրանք եղել են մասնակի ու պարագայական։ Սփիւռքի ներուժի կազմակերպումն ու օգտագործումը անհրաժեշտութիւն է։ Նման ծրագիր ենթադրում է հաւաքական ու հետեւողական աշխատանք։

10.- Հայաստանի վերանկախացումով սպասելի էր, որ հանգրւանային կերպով հայրենադարձութիւն  տեղի ունենար։ Պատահեց հակառակը։ Հայաստանը չկարողացաւ, չէր կարող, տնտեսական զարգացման լայն կարելիութիւններ ստեղծել, եւ հայրենադարձութեան ծրագրեր մշակել։ Սփիւռքի հայերին քաղաքացիութիւն տալը քաջալերական քայլ էր, անկասկած. սակայն, այն հայրենիքի նկատմամբ զգացական կապը ամրացնելուց այն կողմ չանցաւ։ Վերջին տասնամեակներում Հայաստանից հեռացած հայերի պարագային՝ հայրենադարձութիւնն անհրաժեշտութիւն է. իսկ աւանդական սփիւռքի համար՝ ներկայ հանգրւանին, այն իրատեսութեան սահմաններից դուրս է նկատւում։ Սակայն, հարկ է այն պահել համազգային օրակարգի վրայ, որպէս ազգային պատկանելիութեան էական տարրերից մէկը։ Եթէ հայրենադարձութեան գաղափարը՝ ամբողջական Հայաստան ամբողջական հայութեամբ տեսլականով ամրագրւած, թէկուզ վախճանական հորիզոնի վրայ, անհետանայ հայ կեանքից, Սփիւռքը կը կորցնի իր նպատակասլաց ուղղւածութիւնը, եւ ինքնամաշումը կընթանայ արագ։ Տւեալները ցոյց են տալիս, որ Սփիւռքը երկար ժամանակ կը շարունակի իր գոյութիւնը՝ ենթակայ գունաթափման վտանգին։ Ա՛րդ, ընդհանուր հայութեան թւի աճը եւ Հայաստանի ու Արցախի մէջ հայութեան ֆիզիքական ներկայութեան պահպանումն առանցքային կարեւորութիւն ունեն։ Այս նպատակը կարելի է իրագործել Հայաստանի մէջ՝ տնտեսութեան զարգացումով, անվտանգութեան երաշխաւորումով եւ Սփիւռքի փոքր ու մեկուսացած գաղութները, որոնք ինչ-ինչ պատճառներով ենթակայ են արագ ձուլման վտանգին, Հայաստան ուղղելով. իսկ Սփիւռքի մէջ՝ ծնունդների թիւը բազմապատկելով եւ այլ ազդու միջոցների դիմելով։

11.- Հզօր Հայաստան-հզօր Սփիւռք  տեսլականը պէտք է դառնայ ազգային ռազմավարութեան հիմքն ու նպատակակէտը։ Առաւել քան երբեք Հայաստանն ու Սփիւռքը իրար կարիքն ունեն։ Հետեւաբար, Սփիւռք-Հայաստան գործակցութիւնը պէտք է մնայ թէ՛ Հայաստանի եւ թէ Սփիւռքի կեանքի կենսական տարածքներից մէկը։ Ճիշտ չէ՛ Սփիւռքը նկատել Հայաստանի կցորդ, ո՛չ էլ Հայաստանից անջատ ինքնակենտրոն ու ինքնավախճան գոյութիւն։ Ճիշտ չէ՛, նաեւ, Սփիւռքը նկատել սոսկ Հայաստանի մէջ բարեսիրական ծրագրերի սատարող ու տնտեսական ծրագրեր մշակող գաղութների ամբողջութիւն։ Սփիւռքն անբաժան ու անբաժանելի մասն է կազմում նոյն եւ մէկ հայութեան։ Արդարեւ, Հայաստանը հայրենասիրութիւն առթող հայրենիք լինելուց այն կողմ՝ ցարդ չկարողացաւ դառնալ վստահութիւն ու յոյս ներշնչող, եւ աշխարհացիր հայութիւնն իր շուրջ համախմբող հաւաքական տուն։ Վերջին տասնամեակին շեշտը դրւեց տնտեսական ներդրումների եւ թուրիստական այցելութիւնների վրայ։ Յատկապէս Հայաստանի ներքաղաքական խնդիրներն ու ընկերա-տնտեսական ծրագրերին օժանդակութիւնը կարեւոր տեղ գրաւեցին սփիւռքահայութեան կեանքի մայր էջի վրայ, յաճախ լուսանցքի մէջ ձգելով Սփիւռքի առաջնահերթութիւնները։ Հայ ժողովրդի երկու բեւեռների միջեւ գործակցութիւնը պէտք է դառնայ համապարփակ, ծրագրւած եւ հետեւողական, հիմնւած՝ փոխադարձ վստահութեան վրայ։ Սփիւռքի վերակենսաւորման մէջ էական է Հայաստանի դերը, մասնաւորաբար մշակութային ու կրթական մարզերում։ Միւս կողմից՝ Հայաստան-Սփիւռք գործակցութեան շրջագծում, անհրաժեշտ ենք նկատում Հայաստանի կառավարման, ինչպէս նաեւ համահայկական խնդիրների ու ծրագրերի քննարկման մէջ Սփիւռքի գործօն մասնակցութիւնը։

Գ) ԴԷՊԻ ՍՓԻՒՌՔԻ ՎԵՐԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒՄ - ՄԱՐԶԵՐ ԵՒ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՔ

Մեր մատնանշած մտահոգութիւններն ու մարտահրաւէրները կարօտում են խոր, իրատես ու համապարփակ քննարկման։ Աւելի քան երեսուն տարի Հայաստանը եւ Արցախը դարձան Սփիւռքի կեանքի կիզակէտը։ Անկասկած, մեր ազգի այս երկու բեւեռներն իրենց խնդիրներով ու հրամայականներով Սփիւռքի համար պէտք է միշտ մնան առաջնահերթութիւն։ Սփիւռքը ինքնավախճան իրականութիւն չէ. այն իր տեսլականը պէտք է միշտ սեւեռած պահի Հայաստանի ուղղութեամբ, որ ողնասիւնն է կազմում Հայ ազգի ներկայի ու երաշխիքը՝ նրա ապագայի։ Այս խոր գիտակցութեամբ Սփիւռքը կոչւած է ինքն իրեն վերակազմակերպելու։ Այսօր մեր ազգի մեծամասնութիւնն ապրում է Սփիւռքի մէջ։ Հետեւաբար ժամանակն է, որ մեր ազգի պատմութեան այս հանգրւանին ինքնակազմակերպումը դառնայ Սփիւռքի առաջնահերթութիւնը։

Ուզում ենք կարեւորութեամբ ընդգծել, որ այլեւս չենք կարող հիւծւած կառոյցներով, զմռսւած մտածողութեամբ, կաղապարւած մօտեցումներով, հնամաշ օրակարգերով Սփիւռքը վերակազմակերպել ու վերակենսաւորել։ Սփիւռքն իր կառոյցներով եւ օրակարգով, իր կանոնագրութիւններով ու գործելակերպերով պէտք է դառնայ համահունչ նոր ժամանակներին ու մարտահրաւէրներին։ Ինչպէ՞ս կարելի է ձեռնարկել այս հսկայ աշխատանքին։ Սփիւռքի պարզած ներկայ գոյավիճակի իրապաշտ արժեւորումը եւ ապա՝ ծրագրումը պէտք է դառնան մեր աշխատանքների մեկնակէտն ու մղիչ ուժը։ Այս ուղղութեամբ առանցքային է գաղութի մէջ գործող բոլոր կազմակերպութիւնների ու միութիւնների, ինչպէս նաեւ զանազան մարզերի մասնագէտ ու փորձառու մտաւորականների դերը։

ա) ԹԵՄԱԿԱՆ ԿԱՌՈՅՑՆԵՐ

Աւանդական Սփիւռքի կեանքը կազմակերպւած է Եկեղեցու շուրջ։ Իւրաքանչիւր գաղութ Եկեղեցին նկատել է իր հաւաքական կեանքի կենտրոնը եւ նրա շուրջ հիմնած զանազան մարզերին առնչւած իր հաստատութիւնները։ Եկեղեցին, իր կարգին, չի կարողացել քայլ պահել կեանքի յարափոփոխ պայմանների հետ։ Եկեղեցու բարեկարգումը նոյնպէս հրամայական է։ Եկեղեցի-ժողովուրդ յարաբերութիւնը նոր որակ ու ոճ պէտք է ստանայ եւ Եկեղեցին պէտք է դառնայ ծառայական ներկայութիւն ժողովրդի կեանքում։ Ուստի, նկատի ունենալով Եկեղեցու կենտրոնական դերը որեւէ գաղութի կեանքի մէջ, հարկաւոր է, որ գաղութի վերակազմակերպումն սկսի թեմական կեանքից։

Վերջին Ազգ. Ընդհանուր Ժողովին (5-8 Դեկտեմբերի 2017 թ.) թէ՛ Մեր պատգամի եւ թէ՛ ժողովի որոշումների մէջ կարեւորութեամբ անդրադարձել էինք յատկապէս թեմերի վերակազմակերպմանը եւ ապա այս ուղղութեամբ յատուկ ուղեցոյց էինք ճշտել։ Սակայն, համաճարակը դանդաղեցրեց մեր թեմերի կողմից կատարւելիք ծրագրման աշխատանքները։ Այստեղ ուզում ենք ամփոփ գծերով պարզել թեմերի շրջագծում ձեռնարկւելիք աշխատանքի ուրւագիծը.-

Թեմի վերակազմակերպման մէջ կարեւոր դեր ունի Հոգեւորականը։ Կոչման գիտակցութիւն ունեցող եւ ներկայ ժամանակների մարտահրաւէրները դիմագրաւելու հոգեմտաւոր պատրաստութիւն ունեցող հոգեւորականների կազմաւորումն էական է։ Ծուխը, որպէս հիմքը Եկեղեցու կեանքի ու առաքելութեան, պէտք է դառնայ վերակազմակերպման գործընթացի կիզակէտը։ Հարկ է Եկեղեցու վարչակազմակերպչական կեանքի մէջ գործող մարմինները վերաթարմացնել՝ պաշտօնի կոչելով ուսեալ եւ գործունեայ տիկիններ ու երիտասարդներ։ Անհրաժեշտ է առաջնահերթ կարեւորութիւն ընծայել ա) քրիստոնէական դաստիարակութեանը՝ Կիրակնօրեայ վարժարանների վերաշխուժացումով, հայկական վարժարաններում կրօնական նիւթերի դասաւանդումով ու հայ ընտանիքում հոգեւոր ու բարոյական արժէքների կենսագործումով։ բ) Ընկերային ծառայութեանը, այն դարձնելով Եկեղեցու առաքելութեան էական մարզերից մէկը։ գ) Հայ դպրոցին, վերաշեշտելով նրա հայակերտման առաքելութիւնը։

բ) ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՅՑՆԵՐ

Թեմը գաղութից անկախ միաւոր չէ. թեմը ինքնին ժողովուրդն է։ Այս առումով, համայնքի կեանքի մէջ գործող կազմակերպութիւնների  եւ թեմի միջեւ ներդաշնակ գործակցութիւնը, վստահաբար, կը նպաստի գաղութի վերակազմակերպմանը։ Ա՛րդ, թելադրելի է, որ համագործակցութիւնն  սկսի ծրագրերի պատրաստութեան ընթացքին։ Համայնքային կառոյցները մասնակից են թեմական մարմինների գործունէութեանը, սակայն նրանք ունեն իրենց յատուկ կանոնագրութիւններն ու առաջնահերթութիւնները։ Մեր կառոյցներն սկսել են մարդուժ  կորցնել. քանակին առընթեր նշմարելի է նաեւ որակի նահանջ։ Նոր աւիւն հարկ է ներարկել նրանց, ապահովելով երիտասարդութեան, արական թէ իգական, տիրական ներկայութիւնը՝ նաեւ ղեկավարութեան մակարդակի վրայ։ Կառոյցների կանոնագրութիւնների  այժմէականացումը եւ տեղական պայմաններին պատշաճեցումը, պահելով հանդերձ նրանց համասփիւռքեան ու համահայկական բնոյթն ու նպատակը, անխուսափելի է։ Կառոյցների միջեւ սերտ գործակցութիւն  եւ նրանց գործունէութեանց միջեւ ներդաշնակութիւն  ստեղծելը մեծապէս կը նպաստի գաղութի կեանքի առաւել ծաղկմանը եւ Սփիւռքի աշխուժացմանը։

Սփիւռքի վերակազմակերպումը բարդ ու երկարաշունչ ծրագիր է։ Նման հսկայածաւալ ծրագրի իրագործումը ենթադրում է հաւաքական հաւատք ու նւիրում, ղեկավարութիւն ու յանձնառութիւն։ Այն պահանջում է նաեւ մասնագիտական մօտեցում ու համապարփակ ծրագրում՝ հանգրւանային կերպով իրագործելի։ Յիշեալ գործընթացի մէջ անհրաժեշտ է նկատի ունենալ տարբեր միջավայրերում ապրող գաղութների ներքին դրւածքը, գործող կառոյցների իւրայատկութիւններն ու շրջապատը, եւ համապատասխան մօտեցում որդեգրել։

Ա՛րդ, ինչպէ՞ս կարելի է յիշեալ հսկայ աշխատանքին ձեռնարկել.-

1) Մթնոլորտի պատրաստութիւնը  նախապայման է։ Մեր կառոյցները, նրանց պատասխանատուներն ու անդամները պատրաստ եւ յանձնառու պէտք է լինեն վերակազմակերպման անյետաձգելի անհրաժեշտութեանը։ Այս ուղղութեամբ յօդւածների պատրաստութիւնը, հրապարակային քննարկումների ու համագումարների կազմակերպումը կարող են օգտակար դառնալ տեսակէտների փոխանակման, մտքերի պատրաստութեան եւ դրական միջավայրի ստեղծման։

2) Իւրաքանչիւր կառոյց  ինքը պէտք է նախաձեռնի իր վերակազմակերպումը, նկատի ունենալով Մեր արծարծած մտահոգութիւններն ու մատնանշած երեւոյթները, եւ ապա, անհրաժեշտութեան պարագային, իր կատարած աշխատանքը համադրելով այլ կառոյցների հետ։

3) Ծրագրմանը հարկաւոր է յաջորդել գործադրումը։ Սա բնականաբար ամէնից դժւար հանգրւանն է։ Գործադրումը պէտք է կատարւի յառաջատւական ընթացքով եւ ծրագրւած հետեւողականութեամբ։

Հաւատարիմ իր անցեալին, հայ ժողովուրդը կոչւել է ինքն իրեն յարատեւօրէն վերարժեւորման ու վերանորոգման ենթարկելու՝ համահունչ փոխւող ժամանակներին, պայմաններին ու մարտահրաւէրներին։ Ա՛յս տեսլականով ու յանձնառութեամբ Սփիւռքը պէտք է վերակազմակերպի ու վերաշնչաւորի ինքն իրեն։ Սփիւռքն իր ներկայ վիճակին թողնել՝ նշանակում է նրա ինքնամաշումն արագացնել։ Սփիւռքի վերակազմակերպումը՝ նրա հզօրացումն է, իսկ Սփիւռքի հզօրացումը՝ Հայաստանի ու Արցախի հզօրացումն է. եւ սա համազգային առաջնահերթութիւն է ու մարտահրաւէր։ Հարկաւոր է անյապաղ լծւել աշխատանքի։

Թելադրում ենք մեր Սուրբ Աթոռի թեմերին անմիջապէս ձեռնարկել ծրագրման, որպէսզի կարելի լինի այն ամբողջացնել յառաջիկայ Ազգ. Ընդհանուր Ժողովից առաջ։

Հայրական ջերմ սիրով,

Աղօթարար՝

ԱՐԱՄ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ

1 Յունւարի, 2022 թ.

Անթիլիաս, Լիբանան