منبع: www.hyeli.com
اجرای عملیات سدسازی در محدوده‌ی یک اثر تاریخی سبب شد تا عملیات انتقال آن اثر به محلی دور از دریاچه‌ی سد انجام شود. عملیاتی که تا امروز، شبیه این در کل کشور انجام نشده است.
به گزارش خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در 12 کیلومتری جنوب ماکو، نزدیک روستای «بارون» و در دهانه‌ی دره‌ی «دزور، دزور» سه نهر به یکدیگر می‌رسند و سرچشمه‌ی رودخانه‌ی «زنگی‌مار» را تشکیل می‌دهند. در کنار این سه نهر در سال‌های 1315 تا 1324 میلادی (715 تا 724 هجری قمری) کلیسای «مریم مقدس» توسط اسقف «بسداحی زاکاریآن» ساخته شد و اداره‌ی آن توسط راهب ارشد کلیسا «هوهانس یرزنگاسی» معروف به «دزور، دزور تسی» انجام می‌شد. به همین دلیل، کلیسای مریم مقدس به کلیسای «دزور - دزور» نیز مشهور بود.
این کلیسا مدرسه‌ی طلاب علوم دینی و یکی از معتبرترین مراکز خوش‌نویسی و خطاطی ارمنیان شد. در دوره‌ی مغول نیز با حمایت هلاکوخان این کلیسا زیر نظر اسقف «بطلمیوس» ایتالیایی مرکز تبلیغ اعتقادات کاتولیک‌ها در میان ارمنیان شد و در آن به استنساخ کتاب‌ها، تذهیب و ترجمه‌ی کتاب‌های علمی، ادبی و مذهبی از زبان‌های لاتین، فارسی و ارمنی پرداختند.
با این وجود، عمر رونق این کلیسا زیاد نبود، چون حمله‌ی دوباره‌ی مغولان و یورش تیمورلنگ و مهاجرت ارمنیان در اوایل سده‌ی هفدهم میلادی از این منطقه باعث متروک و نیمه‌ویرانه شدن این کلیسا شد. البته به‌دلیل شاخصه‌های معماری‌اش، اقداماتی برای ثبت و حفاظت قانونی از آن در سال 1362 توسط اداره‌ی میراث فرهنگی آذربایجان غربی و مهندس کاراپتیان - نماینده‌ی فنی شورای خلیفه‌گری ارامنه - انجام شد.
اما حدود 35 سال پیش، یعنی در سال‌های 66 و 67 وزارت نیرو، این منطقه را برای ساخت سد انتخاب و عملیات اجرایی پروژه‌ی خود را آغاز کرد. در صورت تکمیل شدن آن طرح، کلیسای باقی‌مانده از قرن 14 میلادی که در ارتفاع 45 متری از بستر رودخانه قرار داشت و با مصالح سنگ تراش‌دار ساخته شده بود، در دریاچه‌ی سد غرق و نابود می‌شد. آن زمان، عملیات کوه‌بری و سامان‌دهی محوطه که با تخریب محوطه‌ی اطراف کلیسا و انفجارهای مخرب همراه بود و هر لحظه احتمال ریزش کلیسا را بیشتر می‌کرد، برای ساخت سد آغاز شده بود.
از سوی دیگر، با توجه به این‌که خاکبرداری اطراف بنا به‌وسیله‌ی ماشین‌آلات مکانیکی و انفجارهای پی‌درپی در صخره‌ها برای ساخت تونل‌های انحرافی سد به فاصله‌ی بسیار کمی از ساختمان کلیسا توسط پیمانکار انجام می‌شد، هر لحظه خطر تخریب، کلیسا را تهدید می‌کرد.
موضوع ساخت این سد که محدوده‌ی نسبتا گسترده‌ای را شامل می‌شد و حوضچه‌ی آبگیری آن اراضی زیادی را زیر آب می‌برد، نخست بدون گرفتن استعلام از سازمان میراث فرهنگی برای بررسی احتمال وجود آثار تاریخی در منطقه آغاز شد و پیمانکار سد با طرحی مصوب بدون هماهنگی قبلی، عملیات اجرایی ساخت سد «بارون» را آغاز کرد؛ اما با مطلع شدن اداره‌ی میراث فرهنگی استان، مدیریت آن اداره خواستار توجه به ضوابط حفاظتی این محوطه شد و چون نتیجه‌ای به‌دنبال نداشت، موضوع به مسوولان استانی و سازمان میراث فرهنگی کشور منعکس شد.
به همین دلیل، سازمان میراث فرهنگی برای نجات کلیسا، مذاکراتی را با وزارت نیرو آغاز کرد؛ اما مسوولان این وزارتخانه حاضر به تغییر مکان سد نبودند و فرصت زیادی هم برای انجام مطالعات لازم به سازمان میراث فرهنگی در این منطقه ندادند، فقط متقاعد شدند که حداکثر یک‌ماه برای نجات‌بخشی کلیسا، عملیات سدسازی را در اطراف آن تعطیل کنند. مسوولان سازمان میراث فرهنگی نیز در آن شرایط تصمیم گرفتند تا کل بنای کلیسا را از محدوده‌ی آبگیری سد به جای دیگری منتقل کنند.
این بنای قدیمی بین اهالی منطقه به نام کلیسای «بارون» و توسط ایرانیان غیرارمنی «ننه مریم» نامیده می‌شد؛ اما در متون ارمنی از آن به نام کلیسای «مادر مقدس» یا «زُر - زُر» نیز نام برده شده است. با وجود این‌که کلیسای «ننه مریم» متروکه محسوب می‌شد و مقدار زیادی از سقف گنبدی آن به مرور زمان ریخته شده بود، اما از نظر داشتن ویژگی‌های خاص معماری و سابقه‌ی تاریخی و مذهبی، بخصوص به‌دلیل نزدیک بودن آن به بنای تاریخی و مشهور «قره‌کلیسا» مورد توجه بود.
از دیگر شاخصه‌های مهم این کلیسا که انجام مراسم مذهبی و تقدیس توسط روحانیان ارمنی در آن انجام می‌شود و اجرای مراسم سالانه‌ی زیارت کلیسای تادئوس مقدس (قره‌کلیسا) در تابستان هر سال نیز از سراسر کشور در این مکان است، ثبت جهانی این بنای نسبتا کوچک همراه پرونده‌ی کلیساهای «سنت استیانوس» و «قره‌کلیسا» در تیرماه 1388 در فهرست یونسکو است.
مدیر پروژه‌ی انتقال کلیسای «زُر - زُر» درباره‌ی چگونگی انجام عملیات منتقل کردن کلیسا و آغاز عملیات نجات‌دهی آن به خبرنگار ایسنا توضیح داد: سازمان میراث فرهنگی کشور پس از توافق و تفاهم با وزارت نیرو، با تنظیم برنامه‌ی زمان‌بندی‌شده در اوایل پاییز 1366 توسط اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی، عملیات نجات‌بخشی و تغییر محل کلیسا را آغاز کرد تا با رعایت ضوابط مربوط و نکات فنی به همان شیوه و فرم اولیه، در مکانی که برای تجدید بنا به فاصله‌ی مناسب از محل قبلی انتخاب شده بود، کلیسا دوباره بازسازی شود. آن عملیات در دو مرحله انجام شد و اکنون کلیسای «زُر - زُر» در مکانی مشرف به دریاچه‌ی سد و به فاصله‌ی حدود 600 متری از محل اولیه‌اش، در ارتفاع 80 متر بالاتر از مکان قبلی با همان خصوصیات و شکل اصلی دوباره‌سازی شده است.
ابراهیم حیدری طرح صلیبی‌شکل کلیسای «زُر - زُر» را دلیلی برای قابل مقایسه دانستن این بنای مذهبی با بیشتر بناهای مذهبی ارمنی هم‌عصرش دانست.
او همچنین درباره‌ی آسیب‌های واردشده به این کلیسا، گفت: به مرور زمان و به‌دلیل متروکه بودن این بنای تاریخی و قرار داشتن در یک منطقه‌ی کوهستانی و خالی از سکنه، براثر عوامل طبیعی و انسانی مانند زلزله‌های متعدد، فرسودگی ملات، تأثیر عوامل جوی روی سنگ‌های تراش‌دار نما و دخالت‌های انسانی، آسیب‌های جدی به قسمت‌های مختلف بنا وارد شد؛ اما خوشبختانه به‌دلیل تیپ خاص معماری و نوع مصالح به‌کار رفته، بخش اعظم کلیسا از جمله پنجره‌ها، طاق‌نماها و سردر ورودی آن از گزند حوادث محفوظ مانده و به‌جز در چند مورد معدود، صدمه‌های زیادی به آن وارد نشده بود.
وی به وارد شدن آسیب‌های زیاد توسط قاچاقچیان اشیای عتیقه به محوطه‌ی اطراف بنا، بخصوص کف آن اشاره و اظهار کرد: با حفر گودال‌هایی با عمق بیش از دو متر، حتی کوچک‌ترین نمونه‌ای از کف اصلی و اولیه‌ی کلیسا باقی نمانده بود. در زمان انجام عملیات نجات‌بخشی کلیسا، مرمت و استحکام‌بخشی سنگ‌های صدمه‌دیده و قابل استفاده توسط استادکاران و کارشناس مربوط در حد امکان انجام شد. این بحث از نظر جنبه‌های حفاظتی مورد تأیید سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.
حیدری درباره‌ی مدارک و آثار به‌دست آمده از این محوطه‌ی تاریخی، گفت: متأسفانه پیمانکار «سد بارون» بدون توجه به اهمیت و ارزش این اثر باستانی، با شتابی غیرضروری و توجیه‌ناپذیر برای احداث تونل‌های انحرافی و ایجاد مسیرهای تردد وسایل نقلیه، بدون هیچ ضرورتی به فاصله‌ی بسیار کم از ساختمان کلیسا به عمق بین 3 تا 5 / 4 متر اقدام به خاکبرداری کرده و شرایطی اضطراری به‌وجود آورده بود که به‌جز تخریب شدید محوطه‌ی اطراف کلیسا، امکان ریزش این بنای تاریخی نیز هر لحظه بیشتر می‌شد، بخصوص انفجارهای پی‌درپی در نزدیکی بنا به‌منظور حذف صخره‌های بزرگ در محدوده‌ی عملیات، این نگرانی را شدت می‌داد.
این کارشناس پیشکسوت حوزه‌ی میراث فرهنگی ادامه داد: این اقدامات باعث شد آن مقدار از محدوده‌ی اطراف بنا که احتمالاً بقایای آثار معماری و سکونت‌های وابسته به عملکرد اصلی کلیسا را داشتند و از کلنگ حفاران غیرمجاز در امان مانده بودند، دچار آسیب‌های فراوانی شوند، به‌طوری که امکان بررسی و مطالعه‌ی علمی محل توسط کارشناسان تقریبا از بین رفت. به همین دلیل، با اقدامات و پیگیری مستمر توافق شد که عملیات خاکبرداری و انفجار صخره‌ها در اطراف کلیسا به شعاع مناسب و معین، موقتا حداکثر برای یک‌ماه با هدف مستندسازی، انجام مطالعات باستان‌شناسی در قسمت‌های باقی‌مانده، تهیه‌ی مدارک فنی و مهم‌تر از همه، فرصت پیاده کردن سنگ به سنگ مصالح ساختمان کلیسا و انتقال آن به مکانی دیگر، به دور از حوزه‌ی عملیات سد «بارون» به‌مدت 30 روز تعطیل شود.
وی اظهار کرد: خوشبختانه با این توافق و در مهلت تعیین‌شده که در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت، براساس برنامه و با استفاده از توان تخصصی و تجربی کارشناسان میراث فرهنگی آذربایجان غربی و کارگران و استادکاران محلی، براساس برنامه‌ی مصوب و با راهنمایی‌های کارشناسان ارشد سازمان میراث فرهنگی و همکاری نمایندگان فنی شورای خلیفه‌گری، عملیات نجات‌بخشی در زمان تعیین‌شده انجام شد و محوطه به‌منظور تداوم فعالیت عمرانی در اختیار پیمانکار سد قرار گرفت.
او همچنین به پراکنده بودن مقدار قابل توجهی سنگ تراش‌دار که احتمالا قبلاً در اطراف نمازخانه بودند و به احتمال زیاد ارتباط مستقیم با فعالیت کلیسا در زمان آبادانی داشتند، اشاره و اضافه کرد: پس از جمع‌آوری، طبقه‌بندی و شماره‌گذاری، این سنگ‌ها برای مطالعات مورد نیاز، طراحی و برای استفاده در بازسازی دوباره‌ی بنا به محل جدید کلیسا انتقال یافتند.
حیدری به کشف آثار و شواهد جدیدی از این کلیسا بین سنگ‌های به‌دست آمده اشاره کرد و گفت: در این میان، سنگ قبری نسبتا بزرگ و حجاری‌شده کشف شد که نقش ستاره‌ی شش‌پر با متنی به خط عبری قدیم داشت. همچنین دو عدد سکه، مقداری سفال و آثار چند قبر با اسکلت‌های مربوط در این محدوده به‌دست آمد که در مجموع، مدارک نسبتا خوبی برای تکمیل گزارش‌های تحقیقی درباره‌ی این مکان مذهبی محسوب می‌شدند.
وی درباره‌ی روند بازسازی این کلیسا نیز توضیح داد: با استناد به مدارک، تحقیق و بررسی معماری ارمنی هم‌عصر با این کلیسا، پس از انجام مطالعات و محاسبات لازم، طرح تکمیلی بخش‌های فروریخته‌ی کلیسا آماده و به سازمان میراث فرهنگی تحویل داده شد. پس از بررسی مدارک فنی ارائه‌شده توسط مهندسان معمار باتجربه‌ی سازمان میراث فرهنگی، طرح پیشنهادی برای تکمیل بخش‌های از بین رفته تهیه و در این میان، از راهنمایی‌های لازم توسط صاحب‌نظران مربوط، بویژه زنده‌یاد استاد آیت‌الله‌زاده شیرازی استفاده شد، نقشه‌ی تکمیلی بازسازی پوشش دوم گنبد فروریخته‌ی این بنای تاریخی نیز به‌طور نهایی توسط مهندس آراکلیان - نماینده‌ی فنی خلیفه‌گری ارامنه - کامل و آماده شد و برای تصویب شورای فنی به سازمان میراث فرهنگی ارائه شد.
او بیان کرد: پس از تصویب و ابلاغ طرح که جنبه‌ی حفاظتی نیز داشت، عملیات بازسازی قسمت‌های از بین رفته، بخصوص احیای پوشش دوم گنبد نمازخانه انجام شد.
حیدری درباره‌ی عملیات پیاده کردن ساختمان بنا نیز گفت: برای پیاده کردن بنا، براساس برنامه و پس از تهیه‌ی مقدمات لازم، با رعایت همه‌ی ضوابط مربوط، کار پیاده‌سازی مصالح ساختمان کلیسا آغاز شد و عناصر معماری آن سنگ به سنگ پیاده و برای حمل به محل مورد نظر، طبقه‌بندی و آماده شدند. به‌دنبال آن، با هدف اطمینان از صحت نقشه‌های تهیه‌شده و تطبیق محل سنگ‌های پیاده‌شده با پلان مربوط، پس از پیاده کردن هر رگ از سنگ‌های کلیسا، باز هم سنگ‌ها روی زمین مطابق نوع ردیف‌چینی اولیه در ساختمان اصلی بنا، کنار هم خشکه‌چین و از آن‌ها عکس گرفته می‌شد. با این عمل، علاوه بر کنترل و تطبیق آن با نقشه‌های تهیه‌شده و رفع نواقص احتمالی، سنگ‌ها برای حمل به محل مورد نظر آماده می‌شدند.
این کارشناس مرمت آثار تاریخی درباره‌ی محل جدید کلیسا نیز توضیح داد: مکان پیشنهادی برای دوباره‌سازی کلیسای «زُر - زُر» در بالای یک پیش‌آمدگی در ساحل چپ رودخانه‌ی «زنگمار» کنار محل اولیه‌ی کلیسا و نزدیک به سد بارون در نظر گرفته شد که در 700 متری انتهای غربی تاج سد روی سطحی نسبتاً هموار از لایه‌های سنگ آهک است، در این زمینه با بررسی‌های کارشناسی مسوولان اجرایی پروژه و با همکاری کارشناسان زمین‌شناسی اقدام شد.
او مرحله‌ی دوم این پروژه را شامل دوباره‌سازی کلیسا دانست و ادامه داد: براساس برنامه‌ی مصوب و با استفاده از همه‌ی اسناد و مدارک فنی تهیه‌شده، پس از انجام مراسم مذهبی و تقدیس محل جدید توسط روحانی‌های ارمنی، در 12 شهریور 1367 با رعایت همه‌ی مختصات و مشخصات اصلی معماری بنا با تسطیح محل و انجام خاکبردای و پی‌کنی، ایجاد سکوی مناسب بتنی برای به‌وجود آوردن مصطبه‌ای به فرم صخره‌ای که قبلاً کلیسا روی آن ساخته شده بود، عملیات بازسازی کلیسا شروع و حدود سه‌ماه با اعتباری معادل چهارمیلیون ریال که از طریق شورای خلیفه‌گری در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت، انجام شد.
وی گفت: با پایان یافتن این پروژه در آذرماه 1367، رییس وقت سازمان میراث فرهنگی - دکتر مهدی حجت - و مرحوم دکتر آیت‌الله‌زاده شیرازی همراه تعدادی از مسوولان سازمان و استان، از محل دیدن و کار را تأیید کردند.
مدیر پیشین میراث فرهنگی آذربایجان غربی موفقیت در این پروژه را باعث نجات کلیسای تاریخی «زُر - زُر» از نابودی و غرق شدن در دریاچه‌ی سد و حفظ مشخصات کامل معماری اولیه با بازسازی آن در محلی مناسب دانست و افزود: اجرای این پروژه‌ی فرهنگی عملیاتی متفاوت از آن چیزی بود که تا کنون تجربه شده است؛ اقدامی جدید با هدف نجات‌بخشی و حفاظت از اثری تاریخی که هنوز نمونه‌ی آن عملیات در کشور اجرایی نشده است.