کشف یک شهر جدید باستانی در منطقه آرتساخ (قراباغ کنونی) و انجام کاوش های باستان شناسی در آن، از خبرهای هیجان انگیز چند سال اخیر بوده است. این شهر که متعلق به سده اول پیش از میلاد است، تیگراناکرت نام دارد.

بسیاری از جهان گشایان در طول تاریخ شهرهایی ساخته و به نام خود نامیده اند.در ارمنستان باستان نیز چنین شهرهایی وجود داشت، مانند آرتاشات (به نام شاه آرتاشس)، یروانداشات و یروانداکرت (به نام شاه یرواند)، آرشاکاوان (به نام شاه ارشک دوم)، زارهآوان و زاریشات (شاه زاره)، واغارشابات (شاه واغارش یا بلاش) و غیره تیگران دوم پادشاه جهانگشای ارمنستان (۵۵-۹۵ پیش از میلاد) نیز شهرهایی ساخت و تیگراناکرت نامید. مهمترین شهری که تیگران ساخت، همان تیگرناکرت مشهور است که پایتخت پرآوازه ارمنستان بود و اکنون جایگاه تقریبی آن در روستای فارقین در جانب شمال شرق دیاربکر (در ترکیه کنونی) است.

چنان که گفته شد تیگران کبیر غیر از تیگراناکرت چند شهر دیگر نیز ساخت، که در منابع یونانی و رومی به آن ها اشاره شده است، اما هنوز جای دقیق هیچ یک از آن ها معلوم نیست. بطلمیوس (۹۰ ـ ۱۶۸م.) غیر از شهر تیگراناکرت، از جایی به نام تیگرانوآما (دفتر۵، بخش۱۲) در ارمنستان و ناحیه تیگرانا (دفتر۶، بخش۲) در سرزمین ماد نام می‏برد. به گفته‏ی پلینیوس، جای دیگری در آمانوس وجود داشت که تیگران نامیده می‏شد. (تاریخ طبیعی، دفتر۶، بخش142)

شهری که اخیراً در منطقه قراباغ کشف شد و به تیگراناکرتِ آرتساخ(قراباغ) معروف است نیز از ساخته های تیگران کبیر است. نخستین منبعی که از آن یاد میکند کتابی است به نام تاریخ هراکل نوشته اسقف سبئوس، مورخ ارمنی سده ۷م. سبئوس در سال های پایانی حکومت ساسانی و سال های آغازین ورود اعراب به ایران می زیست و در کتاب خود بیشتر به رویدادهای دوران امپراتور هراکلیوس و خسرو پرویز می پردازد.

در فصل ۳۸ کتابش در شرح یکی از جنگ های ایران و روم که در قلمرو ارمنستان روی داده بود می نویسد: قیصر هراکلیوس برای گریز از دست سپاهیان پارسی بر آن شد که از استان سیونیک (در شمال رود ارس) به سوی گرجستان بگریزد، اما سپاهی از پارسیان در میانه راه در نزدیکی میوس تیگراناکرت (به معنی تیگراناکرت دیگر) راه او را می بندد. قیصر کوشید از همان راهی که آمده بود بازگردد، اما یک سپاه دیگر در نزدیکی قصبه تیگراناکرت راه وی را سد میکند (تاریخ هراکل، ص۱۷۴). بدین سان سبئوس از دو تیگراناکرت نام می برد؛ یکی در سمت شمال به نام میوس تیگراناکرت و دیگری در سمت جنوب که آن را قصبه تیگراناکرت می نامد. همین قصبه تیگراناکرت است که اخیرا کشف شده و در زمان ساخت خود، شهری هلنیستی با بارویی استوار بوده است. پس از سبئوس یک مورخ ارمنی دیگر به نام موسِس کاقانکاتواتسی که زادگاهش در همان اطراف بوده و در سده ۸م می زیسته از این تیگراناکرت نام برده است. او در شرح همایشی که به رهبری یغیا، کاتولیکوس ارمنی، در اوایل سده ۸م. در شهر پارتاو (پرتوه، به عربی: بردعه) برگزار میشد می نویسد:

یک کشیش ارمنی به نام پتروس از روستای تگراکرت نیز در این همایش حضور داشته است (تاریخ سرزمین آغوان، ص۲۳۳). تگراکرت همان تیگراناکرت است که با لهجه ارمنیان محل به آن صورت درآمده است.

پس از این آگاهی های مختصر، تا چند سده بعد سخنی از تیگراناکرت به میان نیامد. احتمالا علت آن از رونق افتادن و متروکه شدن شهر بود. سرکیس جلالیانتس که در نیمه های سده ۱۹م. از آن منطقه دیدن کرده می گوید:

ارمنیان محل، زمین های اطراف چشمه شاه بولاق را تیگرناکرت و ایرانی ها ترناگورت می نامند. او حدس زده است که شاید تیگراناکرت باستانی که اسقف سبئوس و موسِس کاقانکاتواتسی از آن یاد کرده اند در همان محل جای داشته باشد. ماکار برخورداریان پژوهشگر آثار باستانی قراباغ نیز در کتاب خود با نام آرتساخ( قراباغ)، تقریبا همان نواحی را ولایت تیگراناکرت نامیده است (آرتساخ، ص۲۲). جالب این که تاتارهای محل، زمین های واقع در ۶ کیلومتری چشمه شاه بولاق را گاوورقالا (قلعه کافرها) می نامیدند، در حالی که چنین قلعه ای در آن حدود دیده نمی شد.

در بهار ۲۰۰۵م. از سوی آکادمی علوم جمهوری ارمنستان در ناحیه مارتاکرت آرتساخ (قراباغ) در جلگه رود خاچن کاوش های باستان شناسی سازماندهی شد و کار گروهی به سرپرستی دکتر هاملت پتروسیان در مارس ۲۰۰۵م شکل گرفت. گروه کاوشگر با تشخیص جای تقریبی این شهر، نقطه ای را که رود خاچن وارد جلگه می شود در نظر گرفتند و در محدودهای به شعاع ۱۰ کیلومتر به کاوش پرداختند. پس از چندی دو محل مسکونی در دو طرف راست و چپ رود خاچن پیدا شد. گمان می رفت یکی از این دو همان تیگراناکرت تاریخی باشد. نتایج یافته های باستان شناسی نشان داد که ویرانه های تیگراناکرت را باید در همان جایی که ارمنیان تیگرناکرت می نامیدند جست.

نخستین مرحله حفاریهای این منطقه در تابستان ۲۰۰۶م. آغاز شد. کاوش های اولیه موفقیت های خیره کننده ای داشت. در سومین و چهارمین روز کاوش، به باروهای سنگینی به سبک رومی با تخته سنگهایی تراش خورده برخورد کردند که در تمام قفقاز شرقی نظیر نداشت. پس از چند روز همه دریافتند که با یک شهر بزرگ هلنیستی پیش از مسیحیت متعلق به روزگار تیگران دوم سر و کار دارند. پس از جمع بندی نتایج کاوش ها، به یقین معلوم شد شهری که در زیر زمین خفته است به راستی همان تیگراناکرت است. کاوش ها در شش نقطه انجام شد. یکی از کاوش ها به کشف بقایای یک برج دایرهای شکل به شعاع بیش از نه متر انجامید که دیوارهای آن تا پنج ردیف حفظ شده بود. کاوش های ارگ مرکزی شهر نشان داد که این نقطه در سده های ۱۳-۱۲م. محله ای پرجمعیت بوده است. پی باروی جنوبی شهر به طول ۴۵۰ متر نیز کاملا از زیر خاک بیرون آورده شد. همچنین بقایای یک کلیسای متعلق به اوایل مسیحیت به طول ۲۱ متر کشف شد. کلیسای کشف شده در عمق سه متری زمین جای دارد. این کلیسا در سده ۶ـ ۵ م. فعال بوده و گویا همان کلیسایی است که پتروس کشیش متولی آن بوده است. از دیگر کشفیات مهم آن جا تکه های سفالینی از سده های باستان است که بر روی آن نوشته هایی به زبان ارمنی وجود دارد. در همان سال در کناره رود خاچن در حومه تیگراناکرت مجموعه ای از غارها که عبادتگاه بوده و یک کانال آب که برای رساندن آب به شهر ساخته شده بوده پیدا شد.

در طول چند سال کاوش، آثار باستانی بسیاری یافت شد که بخشی از آن ها اکنون در موزه ای به نمایش گذاشته شده است. این موزه نوبنیاد در یکی از قلعه های کشف شده شهر ساخته شده است. این قلعه کاملا بازسازی شده و شرایط لازم برای کارکرد موزه در آن فراهم آمده است. هنوز راه درازی برای بیرون آوردن کامل شهر از زیر زمین وجود دارد.

در بهار ۲۰۰۷م. در کاوش های ارگ شهر، بخشی از باروی شمالی شهر به طول ۴۰ متر از زیر خاک بیرون آورده شد. سپس پی باروی شهر که از دامنه تپه وانکاسار به سمت بالا ادامه داشت کشف شد. با ادامه کاوش ها در کلیسا بخشی از صحن کلیسا و ورودی های شمالی و جنوبی آن نیز کشف شد. در کاوش هایی که در انتهای جنوب و غرب انجام شد آثار باستانی مهمی متعلق به سده های ۱۴ـ۱۲م.، از جمله یک بیل کامل، سفالی رنگ آمیزی شده، تکه های شیشه، تکه های صلیب آهنی متعلق به سده های ۱۲ـ۱۱م. کشف شد.

در داخل استحکامات شهر نمونه های عالی از سفالینه های سده ۱ پس از میلاد و سده ۱ م.، مانند تکه های خمره، کوزه، بشقاب، و گاه به صورت سالم، پیدا شد. در کاوش های بعدی در کناره چپ رود خاچن در قلعه ای در بالای کوه، بخشی از باروی قلعه به پهنای ۳٫۵ متر و ورودی قلعه و باقی مانده برج یافت شد. این کشف نشان می دهد که قلعه احتمالا در سده های ۳ـ۲م. یا 8ـ۴م. ساخته شده است. اندکی دور از محله مرکزی شهر تکه ای از یک صلیب سنگی پیدا شد که از نظر مشخصات فنی و هنری متعلق به سدههای ۱۳ـ۱۲م. است.

این موضوع نشان  می دهد که تیگراناکرت حداقل تا زمان حمله مغول، شهری ارمنی نشین و مسیحی نشین بوده است.

کاوش های تیگراناکرت هنوز ادامه دارد و سال به سال بخش های بیشتری از شهر از دل خاک بیرون می آید. دکتر پتروسیان سرپرست گروه کاوشگر میگوید:

امروزه بزرگترین چیزی که ما را به هیجان می آورد بازدید ارمنیان از تیگراناکرت است. آن ها به اینجا می آیند و با دیدن شهر پیش از هر چیز سرشار از غرور می شوند که ارمنی هستند و میهنی آزاد و پیشینه فرهنگی پرباری دارند. مهمترین اهداف سیاست فرهنگی ما این است که فرهنگ ارمنی تبدیل به اهرمی قوی برای تقویت و ماندگاری هویت ما شود.